Ігар Качуроўскі

Алесь Салавей,
якім я яго памятаю

Потым мы яшчэ некалькі разоў праводзілі такія супольныя выступы, у прыватнасьці, ладзілі літаратурны ранішнік у лягеры Сан-Марцін каля Філяху, дзе я тады жыў, ды вечар у Зээбодэне ля Мільштацкага возера.

— Як бы гэта выпіць?

Зрэшты, мы з Барысам і Алесем таксама былі ня супраць, каб часам выпіць, але тое было дзесьці “на маргінэсе” (як кажуць галічане), а зацікаўленасьць нашая засяроджвалася галоўным чынам на толькі што выдадзеных кніжках украінскіх і беларускіх аўтараў, на часопісных і газэтных публікацыях празаічных і вершаваных твораў, на новых імёнах, якія раз-пораз зьяўляліся на арбіце нашага пісьменства, якое перажывала кароткатэрміновы лягерны росквіт.

Дыскусія лягернага пэрыяду ўспыхнула паміж невялічкай групоўкай прыхільнікаў украінскага парнасізму (увасобленага, у прыватнасьці, у творчасьці кіеўскіх нэаклясыкаў) ды прыхільнікамі “нацыянальна-арганічнага стылю”, што ўздымалі на шчыт творчасьць выпадковых літаратараў, якія былі й засталіся для нас “самазванцамі ў літаратуры”.

Карацей кажучы, нашыя сымпатыі былі тады на баку Дзяржавіна, Клэна, Орэста, якія выступалі абаронцамі нэаклясычных традыцый.

Алесь, які балюча ўспрымаў недахоп сваёй адукацыі, прагна паглынаў веды з галіны літаратуразнаўства (якія, дарэчы, ніяк не цікавілі Барыса Аляксандрава).

Літаратурным узорам для Алеся быў беларускі парнасіст Максім Багдановіч, які і для мяне стаўся “вечным спадарожнікам”. Варта зьвярнуць увагу на глыбінную сваяцкасьць творчасьці Багдановіча й згаданых тут кіеўскіх нэаклясыкаў, і што адзін з іх, Міхайла Драй-Хмара, пераклаў на ўкраінскую мову дзесьці сорак Багдановічавых вершаў.

Ня лішнім будзе ўзгадаць, што Алесь у нейкай ступені быў абавязаны нэаклясыкам за вышкал формаў, напрыклад, ён запазычыў у Зэрова дванаццацірадковую александрыну.

Пра беспамылковы эстэтычны Алесеў густ найлепш сьведчыць наступны выпадак. У 1947 годзе на старонках украінскіх часопісаў і газэтаў пачалі зьяўляцца вершы Парфірыя Гаратака (у прыватнасьці, у ”Літаўрах”, органе Суполкі УНЛМ, мы прачыталі падпісаныя гэтым імем дзьве рэчы: “Астраўную баляду” і “Таямнічую мілэдзі”). Хадзілі чуткі, што Гаратак нарадзіўся на Далёкім Усходзе, а адтуль пасьля ўсіх прыгодаў патрапіў у Аўстрыю. Па рукох хадзіў машынапісны зборнік Гаратакаўскіх вершаў, якія выклікалі захапленьне ў двух вядомых украінскіх літаратуразнаўцаў: Івана Кашаліўца й Юрыя Дыўніча (Лаўрыненкі). Падчас свайго чарговага візыту ў Зальцбург я запытаў сваіх сяброў, ці хто ведае таго Гаратака асабіста.

— А хто бачыў Казьму Пруткова? — адказаў Алесь.

І сапраўды: неўзабаве мы даведаліся ад Пятра Валыняка, у выдавецтве якога друкаваўся Гаратакаўскі зборнік, што гэта — літаратурная містыфікацыя, а хаваюцца за псэўданімам “Парфірый Гаратак” Клэн і Мосендз.

Аднойчы ў размове з Барысам я выказаў думку, што перад Алесем вялікая будучыня ў паэзіі.

— Калі б жа не ягоныя дзівацтвы... — уставіў Барыс.

— Што ты хочаш гэтым сказаць? Якія дзівацтвы?

— Будзе нагода — пабачыш...

Барыс, якога заўжды перад тым абступалі зграйкамі дзяўчаты — прафэсар Главінскі называў іх Барысавымі музамі, — быў, як кажуць, на сьмерць закаханы ў адну букавінку, якая сталася найвялікшым каханьнем ягонага жыцьця і якой ён прысьвяціў ці ня лепшыя свае вершы. Ягонае захапленьне перадалося й мне — яна й мне пачала здавацца незямною істотаю.

— Звычайная дзяўчына! — сказаў пра яе Алесь.

Так потым і высьветлілася...

Алесь жыў ужо не ў Ленарказэрнэ (дзе меў пад страхою маленькі, але асобны пакойчык), а ў якімсьці лягеры за горадам, дзе ў велічэзнай залі тулілася звыш дзесяці сем’яў.

Не бяз горычы Алесь сказаў мне, што Барыс так і не наведаў яго на новым месцы...

А яшчэ болей горычы было ў ягоных словах, калі ён распавёў, што другое дзіцё, здаецца, глухое ад нараджэньня...

У тыя дні мы разьвіталіся з Барысам, які ад’яжджаў у Канаду. Неўзабаве і я адплыў у Аргентыну, а Алесь — у Аўстралію.

З Барысам мы ліставаліся аж да ягонай трагічнай сьмерці, ад Алеся я атрымаў некалькі лістоў, і ў апошнім зь іх яшчэ раз выявілася Алесева дзівацтва: ён прасіў не пісаць яму на працягу двох гадоў, бо ён усё адно не адкажа. Я пісаў яму і тады, і два гады счакаўшы, — але адказу так ніколі й не атрымаў.

Зьвяртаўся я й да Барыса, ці вядома яму што-небудзь пра Алесеву долю, але Барыс пісаў чыста лірычныя лісты і на кожны дакладны запыт ніколі не адказваў...

.............

Гэтая жменька ўспамінаў усплыла ў маёй памяці (і з майго забыцьця), калі я атрымаў кніжку “Нятускная краса” — пасьмяротны зборнік майго былога сябра...