Ужо стагоддзямі ў свеце доўжыцца спрэчка пра перакладальнасць або неперакладальнасць мастацкай літаратуры і, у прыватнасці, пра магчымасць або немагчымасць паэтычнага перакладу. Сфармуляваўшы шэраг эфектных афарызмаў пра тое, што перакладчык — гэта здраднік, што пераклад — гэта смерць разумення, што пераклады — як жанчыны: або верныя, або прыгожыя, скептыкі, разам з тым, мусяць пагадзіцца, што сам факт паўставання новых і новых удалых перакладаў — найпераконлівейшае абвяржэнне тэзіса пра неперакладальнасць. Аднак відавочна таксама, што ў сваім адвечным “балансаванні” паміж дакладнасцю і мастацкай дасканаласцю перакладчык усё часцей мусіць рабіць выбар на карысць апошняй, бо мастацкі пераклад — гэта найперш напісанне твора, які будзе існаваць на тваёй мове і эстэтычна ўздзейнічаць на твайго суайчынніка, і толькі потым у гульню ўступае крытэрый большай ці меншай адпаведнасці арыгіналу. Мала таго, часам перакладчык трапляе ў сітуацыю, калі проста абавязаны вельмі далёка адыходзіць ад сэнсу аўтэнтыка, каб захаваць у перакладзе нешта, значна істотнейшае за “даслоўную” дакладнасць.

Паводле маіх назіранняў, з “недаслоўным” перакладам як абсалютна прымальным метадам перастварэння мастацкага тэкста мы сустракаемся, прынамсі, у трох выпадках. Па-першае, калі ў арыгінале мае месца слоўная гульня. Па-другое, калі мастацкая (найчасцей — вершаваная) форма арыгінала патрабуе свайго захавання, прычым гэтых фармальных асаблівасцяў, неабходных і ў перакладзе, адносна шмат. Па-трэцяе, калі перад намі так званая праблема “чужога ў чужым”: аўтар арыгіналу карыстаецца ў сваім творы рознымі гатункамі “чужога” тэкста. Гэта можа быць яўнае або прыхаванае цытаванне, стылізацыя, пастышаванне, пародыя, алюзія і г. д. Няцяжка адзначыць, што з такога кшталту “складанасцямі” найчасцей сустракаешся тады, калі перакладаеш сучасны постмадэрнісцкі мастацкі тэкст. Праблема інтэртэкстуальнасці, не чужая сусветнаму пісьменству і раней, стала “павальнай з’явай”, нормай добрага тону ў літаратуры другой паловы ХХ ст. А з моманту, калі ў літаратуры запанаваў постмадэрнізм, можна здзівіць чытача хутчэй “наіўным” пісьмом, калі словы азначаюць толькі тое, што яны азначаюць, чым самага рознага кшталту адсылкамі да твораў папярэднікаў. Паспрабуем прыгледзецца бліжэй да кожнага з трох акрэсленых выпадкаў.

Праблема “чужога ў чужым” стакроць ускладняецца, калі гаворка ідзе пра перакладанне сучаснай паэзіі. Так, украінскія паэты-”бубабісты” давялі выкарыстанне “чужога” тэксту ў сваіх творах да адмысловага майстэрства. Такі “літаратурны плагіят”, думаецца, выконвае ў іх творах падвойную функцыю. Па-першае, гэта значны складнік постмадэрнісцкай гульні, адназначна разлічанай на смехавы эфект, спосаб парушыць чытацкае чаканне і традыцыйныя каноны. Па-другое, хоць і ў меншай ступені, гэта спосаб стаўлення да ўкраінскай паэтычнай традыцыі, будаванне ўласнага дзіўнаватага, але ўсё-ткі літаратурнага радаводу, свайго культурнага генеалагічнага дрэва, спосаб захаваць повязі з традыцыяй нават там, дзе, здавалася б, лягчэй лёгкага было б гэтыя повязі парваць. Такі верш Юрыя Андруховіча “Ніжність” (у нашым вельмі недаслоўным перакладзе — “Жарсць”), што ўваходзіць у цыкл “Крымінальныя санэты” і належыць да “паэтычнага канона” Бу-Ба-Бу. Гэта твор скандальна знакаміты і шматкроць чытаны на рознага кшталту паэтычных імпрэзах. Доўгі час сам украінскі аўтар лічыў яго абсалютна неперакладальным, і рэч не толькі ў тым, што трэба захоўваць у перакладзе ўсе фармальныя абмежаванні, якія дыктуе санетная форма. Рэч у тым, што твор пабудаваны на тонкай гульні з вядомай украінскаму чытачу цытатай. Андруховіч узяў радок “По той бік пристрасті народжується ніжність” і трохі скараціў яго: “По той бік пристрасті народжується ніж”. З прыёму, натуральна ж, вынікае і ўвесь лірычны сюжэт, які жвава разгортваецца ў жорсткіх рамах санетнага чатырнаццацірадкоўя і ёсць таленавітай і выбуханебяспечнай сумессю непадробнай лірыкі і “жорсткага” эпатажу, “пяшчоты” — і “нажа”, ажно да фіналу, дзе прыхаваная да часу культурная гульня канчаткова вербалізуецца:

Яшчэ адной галаваломнай, але ж цалкам вырашальнай для перакладу задачай стаўся верш Аляксандра Ірванца “Любіць!..”, больш вядомы шырокай публіцы пад назвай “Любіць Аклахому!”. А. Ірванец — яшчэ адзін скандальна знакаміты ўкраінскі паэт з “тройцы” Бу-Ба-Бу, ён у яшчэ большай, чым Андруховіч, ступені разлічвае на несур’ёзнае, смехавое ўспрыманне, ліра-іранічны паэт, што спалучае тонкі талент парадыста з бліскучымі версіфікацыйнымі здольнасцямі, так што кожны яго радок чытаецца надзвычай лёгка, смешна ды нечакана:

Як перакладаць такую пародыю? Як давесці да беларускага чытача неперарыўнасць культуры? (Нават у такім, іранічным выглядзе!) Ужо згадвалася, што верш Сасюры перакладаўся на беларускую Танкам. Можа, зрабіць пародыю на пераклад Танка? Мабыць, прыхільніка традыцыйнай школы перакладу такі падыход і задаволіў бы, але ж эквівалентнасць тут дасягаецца ўяўная. Бо верш Сасюры ў Украіне хрэстаматыйна знакаміты і вядомы нават школьнікам. (Дый хто, зрэшты, ведае літаратурную класіку лепей за школьнікаў, якім хоцькі-няхоцькі даводзіцца вывучваць яе на памяць?) Чаго нельга сказаць пра яго беларускі пераклад, які вядомы адно нашым украіністам ды яшчэ знаўцам творчасці Танка. Алюзія на добра вядомае і алюзія на амаль што невядомае — вельмі розныя рэчы. Але што рабіць у гэтым разе? Можа, выкарыстаць беларускі хрэстаматыйна знакаміты верш, функцыянальна адэкватны сасюраўскаму? Такім вершам мог бы быць твор ужо згаданага Танка “Родная мова”. Дык, можа, зрабіць пародыю на яго? І такі падыход не выпадае, бо гэта, па-першае, канчаткова зацямніла б ва ўспрыманні чытачоў вобраз Радзімы (няхай нават звышіранічны), “падсунуўшы” ўзамен вобраз мовы, а па-другое, гэтая культурная ніша ў нас ужо занятая тэкстам паэта-”бумбамлітаўца” Альгерда Бахарэвіча “Нямецкая мова”, які ёсць пародыяй на “Родную мову” Танка і тыпалагічна вельмі блізкі да тэксту Ірванца:

Гэта, безумоўна, мусіць быць пераклад менавіта тэкста Ірванца, а не тых культурных рэалій, якія хаваюцца за ім. Фармальна твор мусіць нагадваць арыгінал: эквірытмічнасць, эквілінеарнасць, аналагічнасць рыфмавага малюнка для перакладчыка — рэчы абавязковыя. Абавязкова і такі прыём, як вынясенне ў апошнюю рыфму кожнай страфы назвы таго ці іншага амерыканскага штата. Але ж сам аб’ект пародыі па-беларуску страчваецца. Значыць, ён мусіць быць нечым кампенсаваны. Чым? Страціўшы адну вялікую крыніцу алюзій, мы можам свядома, штучна ствараць па-беларуску іншыя алюзіі. Чаму б, перакладаючы, адначасова не дадаваць алюзій на нешта настолькі самапазнавальнае для беларускага чытача, як Сасюра — для ўкраінскага. Чаму б не змясціць у кожнай страфе перакладу па такой алюзіі на беларускую патрыятычную лірыку — прычым як савецкага паходжання, так і “стопрацэнтную” класіку. Адзіная ўмова — выбраныя для гэтай мэты фрагменты мусяць быць крылатымі і адназначна пазнавальнымі. Разгорнем у свядомасці ўяўную анталогію нашай патрыятычнай лірыкі. Што мы маем? “Мой родны кут, як ты мне мілы…” Добра. “А хто там ідзе?” Цудоўна. “Радзіма мая дарагая”. Выдатна. “Як ты сэрцу майму міла, дарагая Беларусь!” Шыкоўна. “Каб любіць Беларусь нашу мілую…” Прыўкрасна. “Загляне сонца і ў наша ваконца”. Проста фантастыка! Засталося адно звесці ўсё гэта разам, жорстка “загнаўшы” ў Ірванцаўскі памер і дапасаваўшы да амерыканскіх геаграфічных рэалій.

Ніштаваты выйшаў кактэйль, нават Янку Купалу з вершам “Не глядзі…” не пашанцавала — таксама трапіўся пад гарачую руку перакладчыку. Паўстае заканамернае пытанне, ці мае перастваральнік права на такія вольнасці, на такі пачварны “дадаізм” (ад слова “дадаваць”). Мой мінімальны досвед падказвае, што мае — тады, калі іншых спосабаў перакладання недастаткова. Аднак чытач не павінен наіўна верыць, што па-ранейшаму чытае Ірванца. Трэба аддаваць сабе справу, што характар сённяшняй інтэртэкстуальнай літаратуры такі, што пераклад мімаволі стаецца недаслоўным, і вельмі недаслоўным — ажно да вольнага пераспеву паводле матываў арыгінала. Але ж канчаткова вольным пераспевам не стаецца, бо захоўвае галоўнае — камунікатыўную інтэнцыю аўтара, сам намер будаваць свой твор з дапамогай такой, а не іншай стратэгіі.

Так, у “позняга” Андруховіча ёсць верлібр “And the thirs angel sounded” з цыклу “З пісень для мертвого півня”:

Тэкст не патрабаваў бы ў перакладзе вялікай працы, калі б не адно “але” — слоўная гульня ў канцы твору: “перед стратою” (“перад пакараннем смерцю”) і “перад стартам”, падмацаваная ўсёю папярэдняю гульнёю — суаднясеннем дзвюх быццам бы несумяшчальных рэальнасцяў: апакаліптычнай і спартыўнай. Каламбур захаваць, відавочна, не ўдалося б, значыць, трэба кампенсаваць яго страту нечым іншым, што адначасова належала б сферам эсхаталогіі і спартыўных спаборніцтваў. Такі ход — і, здаецца, някепскі — знайшоўся: можна назваць нябеснага Суддзю арбітрам, і гэта будзе патрэбнаю ў гэтым кантэксце прафанацыяй сакральнага. Сказана — зроблена. Але чагосьці не ставала. Нечым турбаваў той трэці анёл, які ў Андруховіча атрымаў трэці нумар на футболцы. Чакайце, нумар трэці, паводле футбольнага амплуа, — гэты, найхутчэй, абаронца. Вось і рашэнне: хай гэта анёл станецца анёлам-абаронцам! Цынічна і брутальна, але роўна настолькі, наколькі вымагае стылістыка арыгінала:

Пераканаўчым прыкладам, на маю думку, ёсць верш усё таго ж Андруховіча “Яхідна”. Фармальны элемент, які было неабходна захаваць у перакладзе, — гэта рэфрэн “яхідна”, вынесены ў заключную рыфму кожнай страфы, акрамя апошняй. “Трагедыя” перакладчыка ў тым, што “яхідна” па-беларуску амаль ні з чым не рыфмуецца, акрамя відавочнай — можна сказаць, семантычнай — рыфмы “агідна”. (Слоўцы кшталту “салідна” і г. д. не пасуюць, бо парушалі б “сярэднявечную” атмасферу, створаную паэтам, пагатоў Андруховіч, мабыць, дзеля кантрасту і нечаканасці сам скарыстаўся адным такім словам — “фрыгідна”, так што нешта яшчэ з гэтага рэпертуару было б яўным “пераборам”.) Ну, напраўду, ні з чым гэтая “яхідна” не рыфмуецца! Параўнайце, да прыкладу, украінскія словы “східна”, “побідна”, “невидна”, “мідна” з верша ў арыгінале або магчымыя рускія рыфмы “стыдно”, “обидно”, “невидно”, “завидно”, якімі перакладчыку проста грэх было б не скарыстацца. Па-беларуску ніякіх падобных словаў для дакладных рыфмаў няма. Дык, можа, рыфмаваць недакладна — “крыўдна” і г. д.? (Менавіта такі падыход параіў мне вядомы беларускі літаратар, нават не палічыўшы гэтую рыфму недакладнаю). Не выпадае, бо дакладнасць рыфмавання не простая “піжонская” аздоба твора, не проста функцыянальна непатрэбны дэкор. Дакладнасць рыфмы (разам з самой паўтаральнасцю рэфрэна) служыць мэтам стылізацыі — пад паэзію, набліжаную да Сярэдневякоўя, пад лірыку правансальскіх трубадураў з іх пяшчотнымі альбамі, ваярскімі сірвентамі — і фармальнай звышускладненасцю.